Vijfhonderd jaar beiaard. Hoogeveens carillon als eerste in Drenthe

Het is meer dan 500 jaar geleden dat het fenomeen beiaard is ontstaan. Dit was in het jaar 1510. Sindsdien spreken we over een muziekinstrument. Een beiaard wordt ook wel carillon genoemd.

Het gemeentehuis in Hoogeveen is gebouwd in 1940 naar een ontwerp van architect C.J. Blauw, in de stijl van de Delftse school. In Alphen aan de Rijn staat een dubbelganger van dit gebouw. 
Met de bouw van het gemeentehuis is destijds in de gemeente spontaan het idee ontstaan om het gemeentebestuur een geschenk aan te bieden voor het nieuwe gemeentehuis. Hierbij dacht men aan een bescheiden carillon. De argumenten waren als volgt:
- een carillon geeft iets waardigs aan de gemeente;
- het zal gezien worden als een dankbetuiging aan het voorgeslacht voor datgene wat zij heeft gedaan om deze gemeente te maken tot wat zij nu is;
- het zal een historische strekking hebben, terwijl het tevens een monument kan zijn voor hen die na ons komen;
- het is een bewijs dat de Hoogeveners van destijds iets goeds tot stand wisten te brengen.

Erecomité
Om het idee tot uitvoer te brengen is een commissie samengesteld bestaande uit vertegenwoordigers van plaatselijke verenigingen, van waaruit een werkcomité is benoemd. In een vergadering is ook besloten om een zogenaamd erecomité te vormen, waarbij men van mening was dat een aantal belangrijke personen gevraagd moest worden om zitting te nemen in dit comité.
Hierbij dacht men aan:
- een afstammeling van het geslacht Bentinck (een nazaat van de Baron waarnaar later de Bentinckslaan en het Bentinckspark zijn genoemd en die zich in de 17e eeuw, samen met Jonkheer Rudolf van Echten, buitengewoon en daadwerkelijk geïnteresseerd heeft voor het toenmalige landschap van Hoogeveen);
- een afstammeling van het geslacht Van Limburg Stirum (de Graaf die in deze gemeente heeft gewoond);
- Jonkheer van Holte tot Echten, burgemeester van  Echten (een afstammeling van de stichter van Hoogeveen, Jonkheer Roelof van Echten);
- Jonkeer M.W.C. de Jonge uit Hoogeveen;
- Notaris J. Mulder uit Hoogeveen en
- Notaris Fledderus uit Hoogeveen.

Opdracht

De firma Van Bergen uit Heiligerlee kreeg in 1939 de opdracht om het carillon te leveren. Velen van ons leerden al op de lagere school dat het plaatsje Heiligerlee in Groningen bekend was vanwege zijn klokkengieterij. 
Genoemde firma schrijft dat ze zeer vereerd is met de opdracht om deze in de noordelijke provinciën te mogen uitvoeren en wel als eerste in de provincie Drenthe en tevens nog uitgevoerd als een beiaard, gemaakt volgens de modernste eisen der tegenwoordige techniek, zoals men heden in Nederland niet vindt. Wij hopen in Hoogeveen een carillon te maken, dat de aandacht van heel Nederland zal hebben. 

Ingebruikname
Bij ingebruikname van het carillon op 21 september 1940 bestond het uit 15 klokken. Het toentertijd opgerichte comité kwam echter al snel tot de conclusie dat dit aantal te weinig was. Ze zagen het liefst een verdubbeling van het aantal klokken. Dit is niet helemaal gelukt, maar op 15 maart 1941 (dus een half jaar na de oprichting) werd een spel van 27 klokken in gebruik genomen, in grootte variërend van 20 cm. tot een diameter van 75 cm. Het gezamenlijke gewicht van deze klokken bedraagt 1864 kilogram. Op 6 klokken staat geen inscriptie. Op de andere 21 exemplaren staan de namen van de personen en instanties die geld geschonken hebben om de oprichting van het carillon te verwezenlijken.

In het archief van de gemeente Hoogeveen is een document aanwezig waarop staat aangegeven wie welke klok heeft geschonken. Het ziet er als volgt uit:

Oorlogstijd
Helaas waren de tijden ons niet gunstig gezind. Het was oorlogstijd. In 1942 hebben de Duitsers bijna de helft van alle klokken uit kerken en andere gebouwen in Drenthe weggehaald voor de smeltkroes. Vanuit heel Drenthe kwamen bezwaren tegen deze vorderingen, maar er werd geen gehoor aan gegeven. 
In Hoogeveen nam men ook niet zondermeer genoegen met deze vordering. Er werd een plan gesmeed om de klokken van het gemeentehuis op te slaan in een loods van Drenthina (nu Ardagh). Dit plan is ook uitgevoerd. Na de bevrijding zijn de klokken weer tevoorschijn gehaald en op 6 mei 1946, tijdens de herdenkingsplechtigheden, speelden ze voor het eerst weer gedurende een kwartier. 

Bespeling
De bespeling van het carillon is handspel en geschiedt door middel van een speelklavier met stokken en voetpedalen. Dit speelklavier is opgesteld bovenin de toren van het raadhuis. 

Bespeling met handen en voeten

 In 1967 is het carillon gerestaureerd. Het werd toen voorzien van een elektrisch uurwerk, zodat het carillon automatisch kan spelen. Dit gebeurt door middel van een elektrisch automatisch klavier met notenrollen. Langs elektrische weg wordt de, op notenrollen geponste, muziek naar het klokkenspel overgebracht waar door middel van elektromagneten de klepels in werking worden gesteld. Het klokkenspel is ingericht met een computerautomaat, wat elk kwartier speelt. Ook is het elektrische automatische klavier uitgerust met een toetsenbord, zodat ook op dit klavier gespeeld kan worden. De grootste klok (C1) dient tevens als luidklok en slagklok voor het uurwerk.
Het elektrische automatische carillon gaf in het begin nogal wat storing in de ontvangst van radiotoestellen. Met name uit de Prins Bernhardstraat (een straat bij het raadhuis) kwamen nogal wat klachten. Eén van de klagers was de heer Schipperheijn (directeur van Drenthina), die ook in deze straat woonde. Hij had zich destijds overigens ingezet om het carillon te realiseren. 
Of de restauratie van 1967 wel goed is uitgevoerd had men grote twijfels over, want in 1980/1981 waren uitgebreide herstelwerkzaamheden noodzakelijk, om de beiaard nog langer als muziekinstrument te laten functioneren. Deze werkzaamheden werden uitgevoerd door de firma Koninklijke Eijsbouts B.V. uit Asten. Bovendien werd toen de beiaard met één octaaf uitgebreid door er 12 klokjes aan toe te voegen. Hierdoor heeft het carillon in Hoogeveen tot op de dag van vandaag 39 klokken. 

Aantal beiaards
In heel Drenthe zijn 3 beiaards. Naast Hoogeveen is een beiaard in de grote kerk in Meppel met 47 klokken. Daarmee is deze de grootste in Drenthe. In Assen is, evenals in Hoogeveen, de beiaard in de raadhuistoren. Deze beiaard heeft 43 klokken. 
De vermoedelijk oudste luidklok in Drenthe is die van de Hervormde kerk in Westerbork, welke uit de 13e eeuw stamt. Deze behoort daarmee tot de oudste klokken in Nederland. 

Sinds jaar en dag staat de teller van het aantal beiaards in Nederland op ongeveer 185. Ter vergelijking: in de hele Verenigde Staten bevinden zich ongeveer 160 beiaarden. Vanaf diverse torens strooien de beiaardiers hun klanken over steden, stadjes en dorpen. Zij leveren een rijke bijdrage aan de karakteristiek van de Nederlandse steden. Door de huidige milieuwetgeving zal het echter steeds moeilijker worden om de grote beiaarden, vanwege geluidsoverlast, toe te laten.

Klokkentoren en beiaardier Hoogeveen
Om in de klokkentoren van het raadhuis van Hoogeveen te kunnen komen moet je over een goede conditie beschikken. Om je doel te bereiken moet je namelijk al zigzaggend op een stalen trap 99 treden naar boven klimmen. Voor de beiaardier is dit geen ongebruikelijke klimpartij, maar voor mij was het behoorlijk inspannend. Het laatste trapje is heel steil, een soort laddertje. Aan het eind daarvan moet je door een luik om bij het klavier te komen.      

       

 
Toegangsluikje naar klavier                                       

Gebogen gebinten 

De ruimte hier is zeer beperkt. Zware gebogen houten gebinten houden hier de toren bij elkaar. Je bevindt je dan op 25 meter hoogte in de raadhuistoren. De toren heeft  een totale hoogte van 30 meter. Via een kleine deur kun je op de omloop van de toren komen. Het is hier erg smal, maar je hebt er een prachtig uitzicht over een groot deel van Hoogeveen. Voor mensen met hoogtevrees is het echter minder geschikt om zich hier te bevinden. Ik heb het toch gewaagd om de omloop te betreden, omdat dit een uitstekende plek was om mooie foto’s te maken. 

 
Uitzicht vanaf de toren met ziekenhuis Bethesda op achtergrond

Hoogeveen heeft sinds 2009 een nieuwe stadsbeiaardier. Hij bespeelt iedere donderdagochtend (het is dan marktdag) gedurende een uur de stadsbeiaard en verder bij gelegenheden. 
In 1981 werd de beiaard ook al ingezet voor bijzondere doeleinden. Zo werd op 31 juli 1981 een liedjeswedstrijd georganiseerd. Op een bepaald tijdstip van de dag werden er 10 wijsjes op het carillon gespeeld. Een ieder kon de titels van deze wijsjes opschrijven op een briefje en deze in de brievenbus van het gemeentehuis deponeren. Onder de goede oplossingen werden prijzen verloot. 

Opleiding
Tot het jaar 1953 waren er in Nederland geen opleidingsmogelijkheden om zich als beiaardier te bekwamen. Enkelen genoten hun opleiding op de beiaardschool in Mechelen, maar de meeste beiaarden werden bespeeld door mensen die niet vakbekwaam waren. Daardoor haalde men niet alles uit dit kostelijke instrument, wat erg jammer was. Om aan deze onbevredigende toestand een einde te maken is in 1953 de Nederlandse Beiaardenschool opgericht. Aanvankelijk was het formeel een onderdeel van de muziekschool in Amersfoort.

De beiaardier van Hoogeveen heeft ook gestudeerd aan de Koninklijke beiaardschool “Jef Denijn’ in Mechelen. Verder nog aan het Lemmensinstituut in Leuven. In 2008 behaalde hij zijn masterdiploma voor beiaard in Amersfoort. Je kunt dus duidelijk stellen dat Hoogeveen een gekwalificeerde beiaardier heeft. 

Bronnen:
- archief gemeente Hoogeveen;
- stadsbeiaardier Hoogeveen, Roy Kroezen.

Tekst en foto's
- Cor Koopmans

I.s.m. Historische Kring Hoogeveen